Blog del Instituto Cervantes en Utrecht

Ya tenemos con nosotros el resumen de la última sesión del Club de lectura de la Biblioteca del Instituto Cervantes de Utrecht. Este encuentro de febrero lo hemos dedicado a la escritora argentina María Gainza. Fanny Elena es la encargada en esta ocasión de presentarnos el resumen de la sesión (texto literario, sólo en español, lengua de creación elegida por el autor).

Hierbij bieden we u de samenvatting aan van de laatste bijeenkomst van dit seizoen van de Leesclub van de bibliotheek van Instituto Cervantes te Utrecht. De bijeenkomst van februari ging over de Argentijnse schrijver María Gainza. Fanny Elena is deze keer aan de beurt om een samenvatting te presenteren van de bijeenkomst (literaire tekst, alleen in het Spaans, taal van de samenvatting wordt gekozen door de schrijver).

El nervio óptico de María Gainza

Es el primer libro de la argentina María Gainza. Publicado por la editorial Anagrama y traducido a 10 idiomas es una obra de 160 páginas que contiene 11 relatos cortos. Un libro que deja perplejo a quien lo lee, al menos ése fue el sentimiento del Club de Lectura del Instituto Cervantes en Utrecht cuando lo comentamos en febrero.

La autora ya era reconocida en su país natal, como crítica de arte antes de lanzarse como escritora. Ella aprovecha su vasto conocimiento sobre el arte para conducirnos de la mano de una protagonista común y trasladarnos a historias que se conectan.

Este nervio óptico a través de relatos cortos hace un recorrido a lo largo de la historia del arte, por el mundo, por Paraguay, por la vida misma donde unos y otros aunque lejanos, diferentes y distantes tenemos mucho en común. Es una obra original, quizás un poco caótica pero sensible. Es intensa y por ello demanda una agudeza “visual” del lector para entrar en los cuadros de la obra de Gainza. Es una obra que no toca fondo porque incita al lector a ir más allá, a saber más, a leer más.

La prosa de la autora descuelga las obras de las paredes del palacio de Errázuriz y junto a ellas nos transporta a Paris o Tokio y a momentos de la historia singulares como la Batalla de Yataytí. Es un desdoblamiento del tiempo entre presente y pasado. En esta doble relación, la actualidad ocupa diversos escenarios: una consulta médica, un campo, una calle o un restaurante pero la magia está en cómo atraviesa el tiempo sin comprometerlo para luego situarnos de nuevo en el punto de origen.

Es pícaro y tiene frases sugestivas, insinuantes, provocativas … “… es tan poco bienvenido como vidrio molido en el risotto”. “Aquí me tenés, atravesando la edad media, medio sordo, medio ciego, medio muerto”. “La felicidad sólo le interesa al que la experimenta, a nadie le importa la felicidad ajena”. Como lector o te avienes a ellas, o las argumentas o las arguyes pero no permaneces indiferente.
Cada relato es como un parpadeo, cada final deja un sabor a poco.
Este nervio óptico envía señales en forma de relatos.

La información visual de la protagonista se transmite al lector para que luego éste la ajuste y la regule incluso a su propia realidad y entorno. Cómo cada lector interpreta esas señales forma parte del enigma que rodea al libro.

Fanny Elena Arguedas

Por Mayke Merkx, alumna de español

El Instituto Cervantes de Utrecht viene ofreciendo cursos especiales con diferentes temas culturales. Uno de estos cursos fue el de El Museo del Prado. El profesor Alberto Colorado es aficionado al arte y dio el curso a su especial manera. No mostraba únicamente cuadros pero daba mucha información interesante. Los clases se centraban en conversaciones sobre arte. Muchas veces, éstas llevaban un gran entusiasmo general dada la disparidad de impresiones que cada obra de arte causaba en los alumnos.

Mantuvimos una charla personal sobre el arte que resultó en esta entrevista.

¿Cuántos años tenías cuando fuiste por primera vez al Prado?
No sabría decirlo con precisión pero fui con bastante regularidad desde muy pequeño. Mi padre me llevaba asiduamente durante mi infancia y adolescencia y en cada visita me explicaba las historias que había detrás de los cuadros.

¿Cuáles son tus cuadros favoritos?
No me gusta tener que elegir, me gustan tantos…algunos me gustaban más de pequeño, otros captaron mi atención con la edad, pero unos que siempre me fascinaron son las Pinturas Negras de Goya. De niño me causaban gran impacto las escenas de brujería, las parcas y Saturno devorando a un hijo ¡mucho más aún al imaginármelas en las paredes de la propia casa del pintor!. Sin embargo, con la edad es el Perro semihundido el que más me inquieta. Es un cuadro insólito, enigmático, no responde a ningún movimiento ni a nada que nos permita identificarlo. Es inclasificable.

Como niña me gustaban los cuadros del siglo de oro, como adolescente me gustaban los cuadros del impresionismo, después prefiero el arte moderno. ¿Tus preferencia han cambiado durante tu vida?
Sí claro, supongo que eso nos pasa a todos. De niño me fijaba más en las obras por su mensaje directo, algo más superficial. Con la edad uno va incorporando conocimientos y herramientas de análisis que van puliendo la percepción de la obra y del artista. El arte es comunicación y las obras testimonio de la época en que se realizan. Según fui aprendiendo más sobre Historia, movimientos artísticos, Filosofía, etc. fue cambiando mi percepción del arte. Ahora por ejemplo, soy mucho más consciente de lo adelantado de la obras del Bosco o del Greco para su época y eso me hace admirar su obra con otros ojos.

¿Es posible que los cuadros tengan símbolos escondidos? Como en los libros de Dan Brown y Javier Sierra.
Sí, es posible y estoy seguro de que algunos los tienen. Fue interesante leer y discutir en clase algunos fragmentos del libro de Javier Sierra, El Maestro del Prado. Sin embargo, me temo que esta simbología casi esotérica la encontramos en la realidad en mucho menor medida de lo que les gustaría a estos autores. Sus libros responden más a un ánimo de fabricar best-sellers que al de llevar a cabo un análisis pictórico serio.

¿Piensas que el arte es más que los cuadros, un conjunto de artes (literatura, teatro, baile)?
Sí, por supuesto. El arte es un concepto amplísimo que parece que nunca atinaremos a definir pero está claro que comprende muchas más disciplinas que la pintura. El elemento común, en mi opinión, es la comunicación.

¿Podría el arte influir en la situación política? ¿Sabes un ejemplo?
Podría hacerlo pero creo más bien que es el arte el que en muchas ocasiones ha estado y estará politizado, ejemplos hay muchos. El arte es un reflejo más de la sociedad y por tanto la política también se ve plasmada en el arte. El Surrealismo, por ejemplo, fue un movimiento claramente vinculado al comunismo. Otro ejemplo claro puede ser el de los muchos artistas españoles que pusieron su arte al servicio de la II República, especialmente durante la Guerra Civil española (1936-1939).

Por otro lado, seguro que el Guernica de Picasso contribuyó en gran medida a amplificar la denuncia internacional contra el bombardeo de dicha localidad vizcaína. He ahí un ejemplo de arte influyendo en la política. 

¿Es importante que los niños en la escuela tengan enseñanza de arte o sea una parte de la educación?
Sí, por supuesto. Sin embargo, creo que la forma establecida de enseñarlo contribuye más a que el alumno se aleje del arte que a acercarlo a su comprensión. Desafortunadamente tuve malas experiencias con mis profesores de Historia del Arte, también de otras asignaturas. Por ejemplo, mi profesor en el instituto consiguió que aborreciera la Filosofía y me costó mucho encontrarle el interés.

Muchos jóvenes no se interesan en el arte. ¿Sabes por qué es así? ¿Es necesario cambiarlo? ¿Cómo?
Como he dicho en la respuesta anterior, creo que el sistema educativo tiene mucha culpa pero también los medios de comunicación y, en general, la percepción del arte que prima en la sociedad. En primer lugar, creo que habría que bajar a los artistas a la tierra y dejar de verlos como a una especie de semidioses, dejar de idolatrar a los tantas veces llamados “genios”. Los artistas son personas de carne y hueso, como tú y como yo, que se expresan a través del arte. Esa percepción contribuiría también a acercar de verdad al arte a todos los públicos y no limitarlo a una élite de entendidos. Este elitismo ha derivado en un consumismo absurdo del arte. La masa se dedica a devorar exposiciones como si ello otorgara cierto estatus social o intelectual. Me parece que mucha gente admira las obras que los grandes gurús les han dicho que deben admirar, pero en muchas ocasiones no alcanzan a comprenderlas.

Yo trataría pues de derribar mitos y de acercar el arte a la gente de a pie. Habría que dotar a la gente de herramientas que les permita analizar las obras, de activar mecanismos intelectuales y culturales que ayuden a comprender el Arte. Creo que la mayoría de la gente se dedica nada más que al culto superfluo del arte y eso es una pena.

En el curso del Prado habías seleccionados algunos cuadros por las clases. ¿Cómo lo hacías? ¿Te dejabas guiar por las obras maestras o elegías obras que son para ti una obra maestra?
Pues un poco de las dos cosas. La verdad es que el curso se me quedó corto porque el Museo del Prado ofrece muchísimas obras, así que tuve que descartar bastantes que me gustaban. Elegí obras representativas de todas las corrientes, aunque algunas, como el Neoclasicismo, me resulten menos atractivas que otras como los Primitivos Flamencos, por ejemplo. Creo que es inevitable hacer hincapié en lo que a uno le gusta. Ello me permitió transmitir mi pasión por ciertos cuadros y creo que eso me hace llegar al alumno con mayor calado.

En las clases hablábamos mucho de los cuadros, ¿aprendiste algo de tus alumnos? Si fue así, ¿podrías poner un ejemplo?
Me encantan las clases participativas, que el alumno lleve la voz cantante. En mi clase ideal yo sólo proporciono el hilo conductor y aporto mis conocimientos para puntualizar y completar lo que el alumno ya ha comentado. Tuve la suerte de tener un grupo muy majo y muy culto, ¡claro que aprendí mucho! Supongo que lo más obvio es la pintura holandesa. Recuerdo también aprender bastante sobre mitología y pasajes bíblicos que yo no conocía, ¡varios alumnos sabían muchísimo!. También aprendo siempre de literatura, cine y cultura general. Durante las clases pueden surgir infinidad de temas distintos al principal y me gusta dejar que fluyan de forma natural. Hace que la clase se haga más amena y la cultura general de todos sale enriquecida.    

 ¿El arte, puede aportar a la felicidad?
¡Eso depende de cada persona! De los gustos de cada uno, claro. Sé que algunos psicólogos utilizan el arte como terapia, así que supongo que algo tendrá.

¿En qué manera un cuadro podría emocionarte?
Hay personas muy sensibles a la expresividad de los personajes, la disposición de colores, etc. En mi caso, soy más sensibles a las historias que cuentan, cuando soy capaz de relacionarlas con historias reales, ya sean del autor o de algún suceso histórico. Por ejemplo, El 2 mayo y El 3 de mayo de Goya me parecen obras muy emotivas.

Het Instituto Cervantes in Utrecht biedt speciale cursussen aan met verschillende culturele onderwerpen. Een van deze cursussen was “El Museo del Prado”. De docent Alberto Colorado is een kunstliefhebber en gaf deze cursus op zijn eigen bijzondere manier. Hij liet niet alleen schilderijen zien maar gaf ook veel interessante informatie. De lessen zijn toegespitst op het praten over kunst. Vaak leidde dit bij de leerlingen tot groot enthousiasme en tot uiteenlopende indrukken van kunst.

Een persoonlijk gesprek met hem over kunst leidde tot dit interview.

1. Hoe oud was je, toen je voor de eerste keer naar het Prado ging?
Dat weet ik niet meer precies, maar van jongs af aan ging ik vaak naar het Prado . Als kind en als tiener nam mijn vader me regelmatig mee en bij elk bezoek legde hij me uit wat de verhalen waren achter de schilderijen.

2. Wat zijn je favoriete schilderijen?
Ik vind het moeilijk om te moeten kiezen, het zijn er zoveel…sommige schilderijen vond ik mooi toen ik jong was, andere interesseerden me toen ik ouder werd, maar de werken die me altijd hebben gefascineerd zijn de “Las Pinturas Negras” van Goya.

Als kind was ik erg onder de indruk van de afbeeldingen van hekserij, Parcen (schikgodinnen) en Saturnus die zijn zoon verslindt. Vooral als ik het me voorstelde op de muren in het huis van de schilder! Maar toen ik ouder werd, vond ik de “Half verdronken hond” het meest verontrustend. Het is een ongewoon, raadselachtig schilderij dat bij geen enkele kunststroming past en evenmin te onderscheiden is. Het is niet te classificeren!

3. Toen ik klein was hield ik van schilderijen uit de Gouden Eeuw, als tiener hield ik van het impressionistische schilderijen en daarna van moderne kunst. Is je voorkeur tijdens je leven veranderd?
Natuurlijk, ik denk dat dit voor iedereen zo is. Als kind keek ik meer naar de werken met een directe boodschap, enigszins oppervlakkig. Als je ouder wordt maak je gebruik van kennis en analyse-instrumenten, die de beleving van het werk en de waardering voor de kunstenaar verfijnen.

Kunst is communicatie en de werken zijn stille getuige van de tijd waarin ze zijn gemaakt.

Naarmate ik ouder werd, leerde ik meer over geschiedenis, kunststromingen, filosofie etc. dit veranderde mijn blik op kunst. Nu bijvoorbeeld, realiseer ik me hoe modern de werken van Jeroen Bosch of El Greco voor hun tijd zijn en hierdoor bewonder ik hun werk des te meer.

4. Is het mogelijk dat schilderijen een verborgen boodschap hebben? Zoals in de boeken van Dan Brown en Javier Sierra?
Ja, dat is mogelijk en ik ben er zeker van dat sommige kunstwerken dit hebben. Het was interessant om enkele fragmenten uit het boek van Javier Sierra, “De meester van het Prado” te lezen en om ze te bespreken in de les. Desalniettemin ben ik bang dat deze bijna esoterische symboliek in de werkelijkheid in veel mindere mate te vinden is dan deze auteurs zouden willen.

Deze boeken spelen meer in op de intentie om een bestseller te schrijven, dan om een serieuze analyse van de schilderkunst uit te voeren .

5. Denk je dat kunst meer is dan schilderijen, een geheel van kunsten (literatuur, theater, dans…)?
Ja, natuurlijk. Kunst is een zo´n breed begrip dat we er nooit in zullen slagen om het te definiëren, maar het is duidelijk dat het om veel meer disciplines gaat dan alleen de schilderkunst. Het gemeenschappelijke element, is, naar mijn mening, communicatie.

6. Zou kunst een politieke situatie kunnen beïnvloeden? Ken je een voorbeeld?
Het zou kunnen, maar ik denk dat het eerder de kunst zelf is die in veel gevallen een politieke lading krijgt, daar zijn veel voorbeelden van. Kunst is eerder een weerspiegeling van de maatschappij en daarom wordt kunst ook vormgegeven door de politiek. Het surrealisme bijvoorbeeld, een stroming die duidelijk verbonden was aan het communisme. Andere duidelijke voorbeelden zijn de vele geëngageerde Spaanse kunstenaars die kunst maakten gedurende de Tweede Republiek (La Segunda Republica, 1931-1939), en met name tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939).

Daar staat tegenover dat “El Guernica” van Picasso in hoge mate heeft bijgedragen aan de internationale afkeuring van het bombardement op de deze Baskische stad. Dit is een voorbeeld van kunst die de politiek heeft beïnvloed.

7. Is het belangrijk dat kinderen op school les krijgen over kunst of is het een onderdeel van de opvoeding?
Ja, natuurlijk. Los daarvan denk ik dat de gangbare manier van lesgeven er eerder toe leidt dat de leerlingen kunst de rug toe keren dan dat het kennis dichterbij brengt.

Helaas heb ik slechte ervaringen met mijn docenten kunstgeschiedenis en ook met andere vakken. Mijn leraar op de middelbare school bijvoorbeeld kreeg het voor elkaar dat ik een hekel had aan filosofie en het koste me veel moeite om het interessant te vinden.

8. Veel jongeren zijn niet geïnteresseerd in kunst. Weet je waarom dit zo is? Is het nodig om dit te veranderen en op welke manier?
Zoals ik al heb gezegd in het vorige antwoord, denk ik dat het onderwijssysteem veel te verwijten valt maar ook de media, en in het algemeen, de kijk op kunst die overheerst in de samenleving.

Om te beginnen, denk ik dat kunstenaars met beide voeten op de grond zouden moeten gaan staan, dat het ophoudt om ze als een soort halfgoden te zien en stop met het aanbidden van de zogenaamde “genieën”.

Kunstenaars zijn mensen van vlees en bloed, zoals jij en ik, die zich uiten door middel van kunst. Deze benadering draagt er ook toe bij dat echte kunst voor iedereen dichterbij komt en zich niet beperkt tot een elite van kenners. De invloed van de elite heeft geleid tot een absurde consumptie van kunst. De massa verslindt tentoonstellingen met de gedachte dat het een zeker sociaal en intellectueel aanzien geeft. Ik denk dat veel mensen kunstwerken bewonderen waarvan de grote “goeroes” zeggen dat ze die moeten bewonderen, maar in veel gevallen lukt het hen niet om ze te begrijpen.

Om kunst dichterbij de gewone man te brengen, zou ik willen proberen de mythes omver te werpen. Je zou mensen instrumenten moeten geven waarmee ze de werken kunnen analyseren; intellectuele en culturele methodes op gang brengen die hen helpen om kunst te begrijpen.

Ik denk dat de meeste mensen zich op niets anders focussen dan de oppervlakkige verering van kunst en dat is jammer.

9. Je hebt een aantal schilderijen geselecteerd voor de cursus over het Prado. Hoe heb je dat gedaan? Heb je je laten leiden door de meesterwerken of heb je werken gekozen die volgens jou een meesterwerk zijn?
Nou een beetje van beide. Om eerlijk te zijn vond ik de cursus te kort omdat het Prado heel veel kunstwerken heeft, hierdoor moest ik veel schilderijen die ik mooi vond uitsluiten.

Ik heb representatieve werken uit alle kunststromingen gekozen, hoewel sommige, zoals het Neoclassicisme me minder boeiend leken dan andere zoals bijvoorbeeld de Vlaamse primitieven.

Ik denk dat het onvermijdelijk is dat de nadruk ligt op schilderijen die ik leuk vind.

Het gaf me de mogelijkheid om mijn passie voor bepaalde werken over te brengen en ik denk dat ik ze aan mijn leerlingen met meer diepgang heb laten zien.

10. In de les hebben we veel gepraat over schilderijen. Heb je iets geleerd van je leerlingen? Zo ja, zou je een voorbeeld kunnen geven?
Ik houd van levendige lessen, waarin de leerling het hoogste woord heeft. In de voor mij ideale les, geef ik alleen de hooflijnen aan en mijn bijdrage is het precies aangeven en aanvullen van wat de leerling al heeft gezegd.

Ik had het geluk dat ik een erg leuke en slimme groep had. Natuurlijk heb ik veel geleerd!

Het meest voor de hand liggend is denk ik, over de Nederlandse schilderkunst.

Ook over mythologie en Bijbelverhalen heb ik behoorlijk wat geleerd, veel ervan kende ik nog niet. Een aantal leerlingen wist erg veel! Over literatuur, film en cultuur in algemene zin heb ik ook veel opgestoken. Tijdens de lessen kunnen naast de belangrijkste onderwerpen, eindeloos veel verschillende andere onderwerpen opduiken. Ik houd ervan om het op een natuurlijke manier te laten verlopen. Dit maakt de lessen veel leuker en het verrijkt de cultuur in algemene zin.

11. Kan kunst bijdragen aan geluk?
Dat is voor iedereen anders! Smaken verschillen natuurlijk. Ik weet dat sommige psychologen kunst gebruiken als therapie, ik neem dus aan dat het iets zou kunnen bijdragen.

12. Op welke manier kan een schilderij je raken?
Er zijn mensen die heel gevoelig zijn voor de expressie van de afgebeelde personen, het kleurgebruik etc. Ik persoonlijk ben gevoeliger voor de verhalen die worden verteld; als het me lukt om ze te koppelen aan waargebeurde verhalen, over de schilder of een historische gebeurtenis.

De schilderijen El 2 y El 3 de Mayo (De tweede en De derde mei) van Goya bijvoorbeeld, deze werken vind ik erg ontroerend.