Blog del Instituto Cervantes en Utrecht

Por Mayke Merkx, colaboradora del departamento de cultura del Instituto Cervantes de Utrecht

In het Museum Catharijneconvent in Utrecht is de tentoonstelling De heksen van Bruegel te zien. In samenwerking met het museum geeft Maria Tausiet op 5 november bij Instituto Cervantes Utrecht de lezing: “Niet te geloven!” Hekserij en ironie van Bruegel tot Goya.

Biografie Francisco de Goya y Lucientes (1746-1828)
Geboren in Fuendetodos in 1746 en overleden in Bordeaux in 1828. Hij schilderde maar maakte ook veel etsen en tekeningen. In zijn jonge jaren maakte hij “kartons” in kleurrijke rococostijl voor de koninklijke wandtapijtenfabriek Santa Barbara in Madrid.

De kunst van Goya is het begin van de moderne kunst. In 1770 reisde hij naar Italië waar hij in contact kwam met het neoclassicisme. Deze stijl neemt hij over. Bij zijn terugkomst in Spanje schilderde hij idyllische taferelen in heldere kleuren. In 1786 werd hij tot hofschilder benoemt.

Goya is een van de beste Spaanse schilders. In zijn ingewikkelde werk verbindt hij het vriendelijke, klassieke, monsterlijke, denkbeeldige en zijn innerlijke wereld. Hij is een voortreffelijke portrettist en in 1976 werd hij tot hofschilder benoemt.

In 1793 werd hij ernstig ziek waardoor hij doof werd. Dit leidde tot een nieuwe creatieve en originele stijl met minder pittoreske thema’s. Zoals etsen die hij maakte over de Onafhankelijkheidsoorlog tegen Frankrijk in Los desastres de la guerra (Verschrikkingen van de oorlog). Duistere krachten, irrationeel gedrag en de menselijke wreedheid, domineren Goya’s etsen uit dit album.

De doofheid veranderde zijn karakter en hij schilderde zijn binnenwereld; somber en erg donker. Het hoogtepunt van zijn werk zijn de schilderingen op de muren van zijn huis, Quinta del Sordo, Las Pinturas Negras. Daar begint de moderne schilderkunst.

In oktober 1824 verlaat Goya het onderdrukkende hof van Fernando VII en vlucht naar Bordeaux in Frankrijk. In deze stad overlijdt hij in 1828. Toen Goya op 82 jarige leeftijd overleed, had hij driehonderd etsen en 900 tekeningen gemaakt.

Heksen
Vanaf de Middeleeuwen is in de Europese cultuur het geloof in hekserij diep geworteld. Door de publicatie van boeken, zoals het vijftiende-eeuwse Malleus Maleficarum ook wel Heksenhamer genoemd, werd het geloof in het bovennatuurlijke en hekserij gevoed. Het boek werd gebruikt als een gids om een heks te herkennen. Het beïnvloedde de overtuiging dat heksen erg gevaarlijk waren. In de 16e en 17e eeuw werden heksen vervolgd door de kerk en Inquisitie. Dit duurde tot de Verlichting, een tijd waarin de heks een figuur van satire werd.

Goya vond dat hekserij is gebaseerd op redeloosheid en dat de angst wordt aangewakkerd door de kerk en Inquisitie, om zo de macht te behouden.

Goya: van oude meester naar moderne kunstenaar
Goya is vaak beschreven als de laatste kunstenaar van de oude meesters en de eerste moderne kunstenaar. De moderne kunst in Spanje begint met Goya.

De echte en spirituele wereld werden al gecombineerd in de religieuze kunst. Goya was één van de eerste schilders die een verband legde tussen de symbolieke wereld en de wereld van de Verlichting. Een politieke en filosofische
beweging die door gebruik van de rede, bijgeloof en machtsmisbruik van de kerk tegen wil gaan. Goya wilde met zijn werk een diepgaande dialoog over de heersende ideeën op gang brengen. Op het moment dat Goya niet meer aan het hof werkte, had hij de volledige vrijheid. De kunstenaar is meer aanwezig in zijn werk.

Reeks van schilderijen met heksen
De schilderijen met heksen zijn tegelijkertijd geschilderd. Oorspronkelijk bestond het uit een groep van zes schilderijen met dezelfde kleine afmeting. Ze zijn gemaakt in opdracht van de Hertogen van Osuna, la Alameda de Osuna, voor hun buitenverblijf in de buurt van Madrid.

Drie schilderijen uit deze serie worden nader toegelicht: De vliegende heksen, Heksensabbat en Samenzwering.

Vuelo de brujas, De vliegende heksen 1798
Museo del Prado Madrid

Drie personen in de lucht houden een man vast en ze eten hem op. Het zijn niet zoals gebruikelijk vrouwelijke
heksen, maar mannelijke. Ze dragen rokken en een “coroza”, deze hoeden werden gedragen door de Inquisitie. Er zijn kronkelende slangen op de hoeden geschilderd, die het kwaad vertegenwoordigen. Hun ontblote bovenlijf wekt de suggestie van flagellant (geselaar). Het slachtoffer spreidt zijn armen uit, heeft grote angstige ogen
en schreeuwt.

Onderaan het schilderij zien we twee boeren die in de duisternis de top van een berg hebben bereikt. De ezel, die eerder gestopt is op het pad, vertegenwoordigt de onwetendheid. De mannen zijn onschuldige voorbijgangers die niet willen weten wat er gebeurt. De ene man ligt op de grond en hij bedekt zijn oren, omdat hij het geschreeuw van de man in handen van de heksen niet wil horen. De andere man bedekt zijn hoofd met een laken tegen het licht en wil niet zien wat er gebeurt. Met zijn handen maakt hij het figa-teken (de duim tussen de wijsvinger en middelvinger) om het gevaar af te wenden.

Het satirische aspect in dit schilderij uit zich door het weergeven van bijgeloof en hekserij met personages die verkleed zijn als de Inquisitie. Het meest treffende in dit schilderij zijn de heksen. Het zijn heel tastbare, echte, geïdealiseerde, gespierde mannen. Hun armen en benen zorgen voor een uitbarsting van licht in de dichte duisternis.

Heksensabbat (El Aquelarre) 1797-1798
Museo Lázaro Galdiano in Madrid

Dit schilderij heeft als onderwerp het ritueel van de heksensabbat. De duivel verschijnt als een grote bok; een wellustig figuur in de christelijke cultuur. Hij zit, gekroond met vijgenbladen, grote wijd open ronde ogen en hij straalt licht uit dat alle aanwezigen verlicht. Hij wordt omringd door jonge en oude heksen die hem kinderen aanbieden. Boven de hoofden van deze erg macabre bijeenkomst vliegen vleermuizen of vampiers die zich aan de heksen laten zien.

El Conjuro, Samenzwering (1797-1798)
Museo Lázaro Galdiano in Madrid

Het onderwerp van dit schilderij is een samenzwering van oude heksen. Een man met een wit overhemd wordt overvallen door heksen op zijn rustplaats. Boven zijn hoofd verschijnt het gezelschap van de koningin van de heksensabbat; heksen, vleermuizen en uilen. Het zijn allemaal bloedzuigers. De man wordt gekweld door de koningin van de heksen, die met haar gele cape in het middelpunt en in het licht van de naargeestige compositie is afgebeeld.

De andere heksen doen verschillende dingen: de oudste met een uil op haar hoofd, draagt een mand met kinderen die uit hun huis gestolen zijn. Naast haar staat een heks met een witte cape, die met kaarslicht de samenzwering voorleest. Daarnaast staat een andere heks die een speld in de rug van een foetus steekt om er bloed uit te zuigen, terwijl twee vleermuizen haar mantel vastgrijpen. Een andere heks verlicht met een kaars de angstige man. Vanuit de donkere hemel doemt een figuur op met lange botten in zijn handen, dit zou de duivel kunnen zijn. Het dramatische effect van dit schilderij ligt in de kracht van de compositie en de manier waarop Goya kleur gebruikt.

Linda meastra! (Mooie onderwijzeres!, ets, 1799)
Een oude heks leert een beginneling hoe ze op een bezem kan vliegen. De titel “Linda maestra!” is ironisch bedoelt gelet op de lelijkheid en gebrekkigheid van de oude heks.

Weble een Goya-kenner uit het begin van de twintigste eeuw (1936).

“Met de expressieve tekeningen van gezichten en handen, bereikt Goya een grootheid die te vergelijken is met Rembrandt. Een “Rembrandt“ die vertrokken is uit de buurt van het Bijbelse Palestina naar de levendige dagelijkse samenleving van 19e eeuw in Spanje”.

Geraadpleegde literatuur:

Goya in The Metropolitan Museum of Art, Colta Ives and Susan Alyson Stein, 1995
Goya 250 Aniversario, Juan J. Luna, Museo del Prado, Madrid, 1996
Goya and the Grotesque: A study of themes of witchcraft and monstrous bodies, A thesis in art History, Kristin Ann Ziech, University of Missouri, 2012
Goya Order & Disorder, Museum of Fine Arts, Boston, 2014
Goya The Witches and Old Women Album, The Courtauld Gallery, London, 2015

Fots’s detail: Wiki en Museo Lázaro Galdiano en Museo del Prado in Madrid.

Meer over hekserij weten?
kom naar de lezing “Niet te geloven!” Hekserij en ironie van Brueghel tot Goya
op donderdag 5 november om 19:00 uur bij Instituto Cervantes, Domplein 3 in Utrecht.

Vrijdag 31 oktober start bij Instituto Cervantes Utrecht een cursus over de kunst en cultuur van Andalusië.

Deze cursus wordt georganiseerd in samenwerking met KLU, een organisatie die cursussen, lezingen, excursies en reizen op het gebied van de kunstgeschiedenis organiseert.

KLU en Instituto Cervantes Utrecht hebben in het verleden al eens succesvol samengewerkt door middel van een cursus Inleiding Spaanse Kunstgeschiedenis. Om aan deze samenwerking een vervolg te geven werd besloten aandacht te besten aan een van de mooiste gebieden van Spanje: Andalusië! Binnen het vakgebied van de kunstgeschiedenis is er vaak weinig aandacht voor niet-westerse kunst. Hoewel Andalusië uiteraard in een Westers land ligt, is de kunst en cultuur die het heeft voortgebracht zeer uitzonderlijk. Er zijn weinig plekken in Europa die zo on-Europees ogen als Andalusië. Het zuid-Spaanse gebied kent namelijk een bijzondere geschiedenis. Het was o.a. tot in de 15e eeuw in handen van de Moren die een bloeiende, Midden-Oosters getinte kunst en cultuur met zich mee brachten. Van de meest prachtige moskeeën tot fantastische paleizen en paradijselijke tuinen. De Moorse kunst raakte vermengd met de Christelijke en Joodse en werd zo typerend voor Andalusië en uniek binnen Europa. Specialist Chris van der Heijden neemt u in deze cursus mee langs de kunst, cultuur en architectuur van Andalusië met haar voornaamste steden Sevilla, Granada en Córdoba. Op deze manier maakt u kennis met de pracht en praal van dit kleurrijke, sprookjesachtige gebied.

Data: 4x Vrijdagochtend: 31 oktober, 7, 14, 21 november 2014, 11.00-13.00 uur
Docent: Chris van der Heijden
Locatie: Instituto Cervantes, Domplein 3, Utrecht

6-DAAGSE REIS ANDALUSIË
Om u niet alleen in Utrecht kennis te laten maken met dit prachtige gebied, organiseert KLU tevens een reis naar Andalusië waarin docent Chris van der Heijden u meeneemt om de besproken pracht en praal in de praktijk te aanschouwen. Deze reis zal plaatsvinden in maart 2015. De reis is voor iedereen toegankelijk, ook voor niet-cursisten dus. Er geldt nog een vroegboekkorting t/m 6 december.

Chris van der Heijden is historicus, publicist en docent aan de Hogeschool van Utrecht. Hij schreef diverse boeken over de Spaanse cultuurgeschiedenis en kent Spanje op zijn duimpje.

Meer informatie en inschrijven

Por Mayke Merkx, colaboradora en la biblioteca y estudiante de español en el Instituto Cervantes de Utrecht. (Foto: Mayke Merkx)

Este año es la conmemoración del IV Centenario de la muerte del pintor El Greco. Nació en 1541 en Creta. El Greco es el apodo que le pusieron en Italia, en realidad se llamaba Doménico Theotocoupulos.

Creta
Su primera experiencia con el arte fue el estilo bizantino. Desde la Edad Media el arte no había cambiado mucho en Grecia. El estilo bizantino era solemne, tieso y sin parecido con la naturaleza. Siempre había un elemento religioso muy intenso en su trabajo.

Italia
En 1567 El Greco tenía 26 años cuando fue a Venecia, que era en este época un centro cultural importante. Trabajó en el taller de Tiziano. La escuela veneciana tuvo una gran influencia en su uso de colores, la perspectiva y aprendió a trabajar pintura al óleo. No perdió su estilo tradicional.

Durante su viaje de estudios por Italia residía en diferentes ciudades como Padua, Vicenza, Verona, Bolonia, Siena, Parma y Florencia. En 1570 se instaló en Roma y formó parte del circulo intelectual del mecenas Cardenal Alessandro Farnese. En esta época trabajaba con grandes artistas, especialmente con Miguel Ángel, quien tuvo mucha influencia en su trabajo. Durante los diez años que vivió en Italia, el Manierismo tuvo mucha influencia en él.

El Manierismo
Las obras del Greco se pueden reconocer por sus figuras alargadas; esta es una característica del manierismo. Se pueden reconocer también por el uso de colores llamativos y atrevidos, la forma, la expresión y la luz difusa, que eran totalmente desconocidas en el siglo XVI. Para nosotros los cuadros del Greco son muy modernos pero para sus contemporáneos en España no eran tan llamativos. Una generación más tarde la gente criticaba las formas alargadas que parecen innaturales, los colores de mal gusto, una perspectiva equivocada, los temas religiosos por parecer bromas inapropiadas…

El Greco fue un hombre apasionado y devoto. Por eso se sentía responsable de contar las historias religiosas de una manera nueva y emocionante.

España
En 1576 El Greco viajó a Madrid porque quería ser uno de los pintores de la corte de Felipe II. Sin embargo el rey consideraba el estilo de El Greco inapropiado para las representaciones religiosas en el monasterio de San Lorenzo el Real de El Escorial.

Un año más tarde, en 1577, El Greco se mudó a Toledo y vivió allí hasta el fin de su vida. En aquel tiempo no había una escuela de artistas establecidas en Toledo. Por eso El Greco no tenía competidores y pudo desarrollar más su estilo imaginativo. Esto provocó que su estilo se hiciera más subjetivo y antinaturalista.

Tuvieron que pasar casi 300 años para redescubrir y conocer el arte del Greco. Su estilo influyó en el arte moderno, con emociones y simbolismo en lugar del realismo. Las crueldades de La Gran Guerra cambiaron la manera en la que se veía e interpretaba “la realidad”. Ya no era la representación de la realidad lo decisivo, sino la sensualidad, las emociones y el simbolismo del cuadro.

El redescubrimiento empezó con los impresionistas como Cézanne y Manet. La influencia del Greco siguió adelante por ejemplo en el trabajo de Picasso, Diego Rivera, Marc Chagal. Y también en el expresionismo en Alemania.

Sabías que…

• El cuadro favorito de Ernest Hemingway era Vista de Toledo, la obra que le gustaba visitar en el Metropolitan Museum de Nueva York.

• Muchas generaciones creían que El Greco tenía una enfermedad de los ojos, que veía a la gente con cuerpos desproporcionados y caras alargadas.

• Hace un siglo se habían catalogado 37 documentos, ahora hay más de 500.

• Antonio Palomino, pintor y escritor del siglo XVII digo de El Greco:“lo que hizo bien, ninguno lo hizo mejor; y lo que hizo mal, ninguno lo hizo peor.”

• Siempre firma sus cuadros en griego.

 Bibliografía y sitios web consultados

Revistas
Descubrir el Arte
“El proyecto museo del Greco puesta punto”, Francisco J.R. Chapparo, p. 24-28 marzo 2011
“El pintor y su ciudad”, José María Parreño, p. 30-35 marzo 2011
“Una vida en muy pocas pinceladas, José Riello, p. 18-23, marzo 2014
“Entrevista a Fernando Marías”, José Riello, p. 26-29 marzo 2014
“Santidad por encargo”, Leticia Ruiz Gómez, p. 30-35 marzo 2014
“Cinco siglos de alargada sombra”, Fransico J.R. Chaparro, p. 52-55, marzo 201

Libros
De kunst van het kijken, Patrick de Rynck
Eeuwige schoonheid, E.H. Gombrich
Janson’s History of art
The Arts in Spain, John f. Moffitt
El Greco, Santiago Alcolea
El Greco y Toledo, G. Marañon

Periódicos
“El pintor de las mil caras”, Javier Rodríguez Marcos, El País 14-12-13
“Pintando mundos de lo visible y lo invisible. El Greco hizo de la pintura un instrumento de investigación de realidades plural”, El País 14-12-13
“El Greco “padre” de las vanguardias” El País, 24-06-14
“El Greco en Toledo” El País 25-06-14

App 
Museo del Prado second canvas (http://www.secondcanvas.net/)

Sitios web
Museo Nacional del Prado https://www.museodelprado.es/exposiciones/info/en-el-museo/el-greco-y-la-pintura-moderna
El Greco 2014 http://www.elgreco2014.com//
Museo del Greco http://museodelgreco.mcu.es/

El Greco de Yannis Smaragdis
Te invitamos a la proyección de cine El Greco de Yannis Smaragdis

Dit jaar is de herdenking van 400ste sterfdag van de schilder El Greco. Hij werd geboren in 1541 op Kreta. El Greco is de bijnaam die de ze hem gaven in Italië, zijn echte naam was Doménico Theotocoupulos.

Kreta
De byzantijnse stijl was zijn eerste ervaring met kunst en er was sinds de Middeleeuwen weinig veranderd. Deze stijl kenmerkt zich door symmetrische vormen en zonder gelijkenis met de werkelijkheid. De werken hebben een symbolische betekenis en de afbeeldingen zijn plechtig, stijf en karakteriseren zich door een intense religieuze beleving.

Italië
Toen hij naar Venetië vertrok in 1567, was El Greco 26 jaar. Het was in die tijd een belangrijk cultureel centrum. Hij werkte in het atelier van Titiaan. De Venetiaanse school had een grote invloed op zijn gebruik van kleuren, perspectief en hij leerde schilderen met olieverf. Zijn traditionele stijl verloor hij niet.

Tijdens zijn studiereis door Italie verbleef hij in verschillende steden zoals Padua, Vicenza, Verona, Bologna, Siena, Parma en Florence. In 1570 vestigde hij zich in Rome en maakte hij onderdeel uit van de groep intellectuelen rond de mecenas Kardinaal Alessandro Farnese. In deze tijd werkte hij met grote kunstenaars, met name Michelangelo, had invloed op zijn werk. Gedurende de tien jaar die hij in Italië leefde, werd hij erg beïnvloed door het Manierisme.

Het Manierisme
Het werk van El Greco kun je herkennen aan de uitgerekte figuren, dit is een kenmerk van het Manierisme. Je kunt het ook herkennen aan het gebruik van opvallende en gewaagde kleuren, de vorm, expressie en het vage licht, dat volledig onbekend was in de zestiende eeuw. Voor ons zijn de schilderijen van El Greco erg modern maar voor zijn Spaanse tijdgenoten waren ze niet zo opvallend. Een generatie later bekritiseerde de mensen zijn uitgerekte vormen die onnatuurlijk leken, slechte smaak van het kleurgebruik, een foutief perspectief, de religieuze thema’s; het leken smakeloze grappen…

El Greco was een gepassioneerd en gelovig man. Hierdoor voelde hij zich verantwoordelijk om de religieuze verhalen op een nieuwe en aangrijpende manier te vertellen.

Spanje
In 1576 reisde El Greco naar Madrid omdat hij één van de hofschilders wilde worden van Filips de Tweede. De koning vond echter de stijl van El Greco ongepast voor de religieuze afbeeldingen in het klooster van San Lorenzo el Real de El Escorial

Één jaar later, in 1577, verhuisde hij naar Toledo en woonde daar tot het einde van zijn leven. In die tijd was er geen kunstenaarsgroep gevestigd in Toledo. Hierdoor had El Greco geen concurrenten en kon hij zijn fantasierijke stijl verder ontwikkelen. Dit leidde tot een meer subjectieve en onnatuurlijke stijl.

300 jaar later…

Het duurde bijna 300 jaar om de kunst van El Greco te herontdekken en te leren kennen. Zijn stijl beïnvloedde de moderne kunst, dat wil zeggen met emoties en symbolisme in plaats van het realisme. De wreedheden van de Eerste Wereldoorlog veranderden de manier waarop “de realiteit” werd gezien en geïnterpreteerd. De weergave van de werkelijkheid was niet meer bepalend, maar het gevoel, de emoties en de symboliek het schilderij.

De herontdekking begon met de impressionisten zoals Cezanne en Manet… De invloed van El Greco ging verder in het werk van bijvoorbeeld Picasso, Diego Rivera en Marc Chagall. En ook in het expressionisme in Duitsland.

Wist u dat…

• Het favoriete schilderij van Ernest Hemingway was “Vista de Toledo”, het werk bekeek hij graag in “Metropolitan Museum” in New York.

• Vele generaties geloofden dat El Greco een oogziekte had, waardoor hij mensen in verkeerde proporties zag en met uitgerekte gezichten.

• Antonio Palomino, schilder en schrijver uit de achttiende eeuw zei over El Greco: “wat hij goed deed, deed niemand beter, en wat hij slecht deed, deed niemand slechter”

• Hij altijd zijn schilderijen in het Grieks signeerde.

Geraadpleegde literatuur en websites

Tijdschriften
Descubrir el Arte
“El proyecto museo del Greco puesta punto”, Francisco J.R. Chapparo, p. 24-28 marzo 2011
“El pintor y su ciudad”, José María Parreño, p. 30-35 marzo 2011
“Una vida en muy pocas pinceladas, José Riello, p. 18-23, marzo 2014
“Entrevista a Fernando Marías”, José Riello, p. 26-29 marzo 2014
“Santidad por encargo”, Leticia Ruiz Gómez, p. 30-35 marzo 2014
“Cinco siglos de alargada sombra”, Fransico J.R. Chaparro, p. 52-55, marzo 201

Boeken
De kunst van het kijken, Patrick de Rynck
Eeuwige schoonheid, E.H. Gombrich
Janson’s History of art
The Arts in Spain, John f. Moffitt

Kranten
“El pintor de las mil caras”, Javier Rodríguez Marcos, El País 14-12-13
“Pintando mundos de lo visible y lo invisible. El Greco hizo de la pintura un instrumento de investigación de realidades plural”, El País 14-12-13
“El Greco “padre” de las vanguardias” El País, 24-06-14
“El Greco en Toledo” El País 25-06-14

App
Museo del Prado second canvas (http://www.secondcanvas.net/)

Websites
Museo Nacional del Prado https://www.museodelprado.es/exposiciones/info/en-el-museo/el-greco-y-la-pintura-moderna
El Greco 2014 http://www.elgreco2014.com//
Museo del Greco http://museodelgreco.mcu.es/

El Greco van Yannis Smaragdis
Filmvoorstelling El Greco van Yannis Smaragdis